TEKST: Dag E. Helland, Molekylærbiologisk institutt, Universitetet i Bergen, helland@uib.no
Resistente bakterier mot antibiotika er et økende problem. I denne utgaven av Samfunnsviter’n inviterer professor i bioteknologi ved Universitetet i Bergen, Dag Emil Helland, oss til å reflektere rundt problematikken ved feil bruk av antibiotika.
Foto: Olsztyn Poland/Unsplash
Lenge før ein viste kva bakteriar, virus og andre små sjukdomsframkallande organismar var, vart det på basis av tradisjonar utvikla behandlingsmetodar som til ein viss grad hadde positiv effekt ved infeksjonar. Eit klassisk døme er framstillinga av stoff som inneheldt kinin og hjelpte mot malaria. Men det var først når antibiotika vart utvikla at kampen mot bakterielle infeksjonar starta og har sidan redda millionar menneskar (og dyr).
Antibiotikaens gullalder
Generelt kan ein seia at stoff som kan definerast som antibiotika (antibiotika er frå gresk: anti – mot; bios – liv) er syntetisert i bakteriar eller sopp og har ein negativ effekt på vekst av mange andre mikroorganismar. Antibiotika som vert brukt til medisinsk behandling er no kjemisk modifiserte i laboratoria eller også kjemisk syntetiserte og dette gir eit breitt spektrum for val av antibiotika ved ein gitt infeksjon.
Alexander Flemming si oppdaging i 1928 av effekten av penicillin på vekst av nokre bakteriar er eit vesentlig grunnlag for utvikling av antibiotika.
Uttrykket antibiotika vart lansert av Selman Waksman i 1942 då han hadde funne streptomycin som også hadde god verknad ved tuberkulose. Framstillinga av større mengder penicillin kunne ikkje gjennomførast i England under krigen, slik at det var farmasøytiske firma i USA som utvikla framstillingsmetodar for penicillin. Dette arbeidet var underlagt militær kontroll og brukt i samband med krigshandlingar for å redda såra soldatar. Sjølv fekk eg penicillinbehandling våren 1946 etter å ha blitt diagnostisert med kikehoste eit par månader etter fødsel. Denne sjukdomen var relativt dødelig for små barn på den tida.
Utan tvil er antibiotikaresistens lavare i Norge enn i mange andre land.
Tida etter krigen og framover nokre år er kalla antibiotikaens gullalder sidan det var mange farmasøytiske firma som fann nye antibiotika.
Dei fleste har ulike effektar og verkar på syntese av cellevegg, proteinsyntese og syntese og avlesing av arvestoff. Antibiotika chloramfenicol verkar både på bakteriar og på menneskeceller. Det blir difor berre nytta på overflata, t.d. ved einskilte augesjukdommar. Hos menneske og dyr verkar det negativt på mitokondriene. Det er ein av grunnane til at ein trur mitokondriene har tidleg i evolusjonen kome frå bakteriar.
Survival of the fittest
Eit breispektra antibiotika kan nyttast til å behandla et vidt spekter av infeksjonar medan eit smalspektra antibiotikum verkar berre mot få typar bakteriar. Nokre antibiotika verkar berre på aerobe bakteriar (som treng oksygen), medan andre verker mot anaerobe bakteriar (som ikkje treng oksygen).
Ved nokre kirurgiske operasjoner kan antibiotika bli gitt før operasjonen for å redusera infeksjonsfaren (profylaktisk bruk).
Som alle levande organismar er arvestoffet alltid utsett for kjemiske endringar som til ein viss grad vert reparert. Får organismen endra sine gen gjeld Darwin sitt prinsipp om «survival of the fittest» ; «overleving av den som er best tilpassa miljøet» den lever i. Altså dei som er tilpassa for å veksa med eit gitt antibiotika er blitt resistente!
Det er ulike genetiske mekanismar for korleis ein gitt bakterie kan bli resistent. I alle bakteriar skjer det ulike typar mutasjonar; altså endringar på arvestoffet. Mutasjonsfrekvensen er påverka av miljøet dei lever i. I nokre tilfelle kan slike mutasjonar føra til resistens og dei resistente bakteriane vil overleva antibiotikanærveret og difor kunna dela seg vidare.
I svært mange bakteriar er det små arvemolekyl som kallast plasmid. Desse vil i nokre tilfelle ha gen som kodar for bestemte typar antibiotikaresistens eller resistensgen mot ulike antibiotika. Plasmid kan ofte lett overførast frå ein bakterie til ein annan, kanskje ein annan type bakterie. Slik kan antibiotikaresistens bli spreidd til mange typar bakteriar v.h.a. plasmid og ein kan også få overført det som kallast multiresistens. Multiresistente bakteriar er dei ein er mest redd for. Det er også andre mekanismar for korleis gen kan bli overført frå ein bakterie til ein annan. I verste fall kan ein få bakteriar ein ikkje har antibiotika mot.
Et aukande problem
Resistens som kan smitta har spesielt stor tendens til å oppstå der antibiotika vert brukt mykje. Det kan vera på sjukehus eller ved produksjon av ulike husdyr. Difor er det ikkje lov å tilsetja antibiotika til fór både i Norge og i mange andre land. Det kan også skje i samfunn der bruk av antibiotika ikkje vert kontrollert av kompetent personale.
Utan tvil er antibiotikaresistens lavare i Norge enn i mange andre land. Difor er det viktig å ha gode personleg hygiene når ein er ute og reiser. Oftast er situasjonen slik at ein i få tilfelle veit kvar dei antibiotikaresistente bakteriane kom frå. Dette må det gjerast meir med og bruk av nokså enkle laboratoriemetodar kan ein finna kva antibiotika ein gitt bakterie er sensitiv for.
Det er svært viktig at Norge støttar arbeidet med den globale feile bruken av antibiotika for å redusera utviklinga av resistente bakteriar.
Sidan antibiotikaresistens er blitt eit aukande problem også i Norge har helsemyndighetane laga eit «Nasjonal faglig retningslinje for bruk av antibiotika i sjukehus» som sist vart oppdatert 9. januar i 2017. Vidare er det utvikla ein «Handlingsplan mot antibiotikaresistens i helsetenesta». Kravet er at alle sjukehus må ha eit antibiotikateam. Målet er at antibiotikabruken i Norge skal reduserast med 30 prosent innan utgongen av 2020. Det er imponerande at distriktssjukehuset på Voss alt har redusert antibiotikabruken med vel 35 prosent og dette med relativt små midlar. Ut frå det som er publisert i media har nokre få eldsjeler der fått i gong diskusjonen og laga handlingsplan – et føredøme for andre sjukehus i Norge.
Dersom ein i dag får resept på antibiotika får ein også beskjed om at ein skal bruka alt. I det siste har det blitt hevda frå nokre spesialistar at dersom ein vert frisk etter få dagar skal ein avslutta kuren; altså ha ei kortare behandlingstid. Korleis dette skal fyljast opp må helsemyndigheitene bestemma.
Nye idear, meir innsats
Det er svært viktig at Norge støttar arbeidet med den globale feile bruken av antibiotika for å redusera utviklinga av resistente bakteriar. I dag utfører dei store farmasøytiske firma relativt liten innsats på å finna heilt nye antibiotika og i denne samanhengen er det viktig å gi forskingsmidlar til akademiske miljø for å finna antibiotika som drep dei bakteriane ingen noverande antibiotika verkar på. Til dette trengs det nye idear og tenkemåtar.
[toggle title=”MER OM ANTIBIOTIKARESISTENS HER” load=”hide”]Lyst til å lese mer om kampen mot antibiotikaresistens i Norge:
http://www.bt.no/nyheter/lokalt/Slik-lykkes-de-i-kampen-mot-de-farlige-bakteriene-329338b.html
https://helse-bergen.no/nyheiter/voss-best-i-klassen [/toggle]